De kunst van het assembleren

Simplex sigillum veri. De Nederlandse arts, anatoom, onderzoeker, botanicus en scheikundige Hermanus Boerhaave (1668 – 1738) vertaalde deze Latijnse zinspreuk in het Nederlands en maakte er zijn devies van: Eenvoud is het kenmerk van het ware. Dat mag waar zijn, maar wat er op het eerste gezicht eenvoudig uitziet, blijkt in de praktijk vaak behoorlijk ingewikkeld te zijn. Boerhaave wist dat als geen ander, maar hij was wel in staat om complexe materie op een eenvoudige manier uit te leggen.

De wetenschapper zette daarmee een trend die tot vandaag gevolgd wordt. Ook beeldend kunstenaar Be J. Birza treedt met zijn werk in de voetsporen van Boerhaave. Hij deelt met deze illustere voorganger zijn passie voor onderzoek en experiment en is in staat om complexe materiaalexperimenten, chemische processen en ingewikkelde technische procedés om te zetten in poëtische, herkenbare en toegankelijke kunst.

Cyclisch denken en werken is het handelsmerk bij uitstek van Be J. Birza. De kunstenaar die woont en werkt in Deventer, werd onder meer bekend door de boekobjecten waarin hij een hommage brengt aan alle kunstenaars aan wie hij schatplichtig is. Antoni Tàpies en Anselm Kiefer komen voorbij, maar ook Kurt Schwitters, Joseph Beuys, Wim de Haan, Richard Long en Jannis Kounellis. In een cluster van kijkkastjes met de naam ‘Suite’ zijn muziekbladen verwerkt en in een reeks kruisen worden diverse aspecten van oorlogsgeweld aan de kaak gesteld. Recenter is de serie objecten waarin torens centraal staan: variërend van de toren van Pisa tot de torens van de Grote Kerk in Apeldoorn en de Zwarte Silo in Deventer. Via deze serie laat de kunstenaar ons een virtuele wereldreis maken langs vermaarde kerken, moskeeën en markante gebouwen. Bijna terloops klinkt het engagement door: wereldgodsdiensten en religies die elkaar bevechten, worden verbonden in een avontuurlijke ontdekkingsreis.

Be J. Birza is een perfectionist. Aanvankelijk werkte hij als graficus, maar in de loop van zijn carrière groeide hij uit tot een allround beeldend kunstenaar met een sterke affiniteit voor de kunst van het assembleren.

Zijn niet aflatende hang naar experimenteren is tot de dag van vandaag manifest in zijn kunst. Zo zijn de afbeeldingen van kerken, tempels en moskeeën digitaal geschilderd. In de ‘artblocks’ en boekobjecten zijn ze via transfers overgebracht op papier. Als gevolg van fysieke beperkingen (de kunstenaar heeft last van artrose) is hij genoodzaakt om inventief met mogelijkheden en beperkingen om te gaan. Zijn vindingrijkheid blijkt niet alleen uit door hem toegepaste technieken en materiaalgebruik maar ook uit de gereedschappen die hij ontwikkelde om het werken te vergemakkelijken. Zo werkt hij onder meer met een snijplotter: een soort computergestuurde snij- en tekenmachine.

De meest recente serie waaraan Birza werkt, betreft een cyclus van kunstobjecten die onder de noemer ‘Kimono Art’ wordt gepresenteerd.

In deze kimonosculpturen dringt het devies van Boerhaave zich opnieuw op. De vorm van een kimono is eenvoudig. Maar hoe simpel het design van de lap stof ook lijkt, de verfijnde dessins en de materiële toevoegingen transformeren de objecten tot geraffineerde kunstvoorwerpen. Birza raakte gebiologeerd door de eenvoud van het kimono-ontwerp. Hij gebruikte het idee eerder in enkele zinkschilderijen, maar nog niet in sculpturen. Daar kwam in 2013 verandering in. Sterker nog: na de eerste kimonosculptuur is hij niet meer te stoppen. De fascinatie voor de ongekende mogelijkheden duurt nog steeds voort. Alle elementen van de denk- en werkwijze die de kunstenaar zich in de loop van zijn carrière eigen maakte, komen in gecomprimeerde vorm samen in zijn Kimono Art. “Eenvoud is een belangrijk item in mijn werk en houdt gelijke tred met zoeken naar inventieve materiële oplossingen,” zegt Birza zelf. Daar komt bij dat hij zijn voorkeur voor tijdloze kunst kan verbinden met zijn belangstelling voor verschillende cultuurgebieden. Invloeden van Egyptische, Mexicaanse en Afrikaanse beschavingen worden vrijmoedig gecombineerd met verwijzingen naar westerse en Aziatische cultuurhistorie en folklore. Daardoor zijn de kimono’s niet specifiek Japans of Chinees maar universeel. Het zijn de kimono’s van Be J. Birza! Allerlei invloeden en identiteiten gaan op in zijn autonome kunstobjecten.

In zijn Kimono Art permitteert Be J. Birza zich veel dichterlijke vrijheden.

Het stringente onderscheid tussen vorm en functie wordt subtiel ondergraven. Oude fietsbanden en allerhande andere (in onbruik geraakte) voorwerpen worden in de assemblages opgenomen. De kunst van het herscheppen is onlosmakelijk verbonden met de kunst van het verzamelen. Het revitaliseren van waardeloze materie levert poëtische beelden op die de vergankelijkheid van het leven benadrukken. Bijna terloops laat de kunstenaar zien dat niets kleurloos, grauw en functieloos is. Niet de marktwaarde maar de manier van kijken bepaalt of iets waardevol is of niet. Een liefdevolle en integere benadering geeft het verleden weer glans. Dat verleden wordt stevig verankerd in het heden. Zo worden de kimono’s ontworpen op de computer. Daarna wordt het ontwerp overgebracht op dun bladlood en gekleurd met zuren. De vormen worden voorzichtig uit het bladlood gescheurd, zodat mooie gladde randen ontstaan.

Het werken met chemicaliën blijft Birza boeien. Beschermd door gezichtsmasker en handschoenen bewerkt hij het lood met zuren: ammoniak, kopernitraat, salpeterzuur en ijzerchloride. De decoratieve tekens worden via emailtechnieken opgebracht. Birza werkt met sjablonen of stempels en brengt de tekens aan  met glaspoeder die door verhitting hecht aan de ondergrond van lood. In de optiek van de kunstenaar is alles mogelijk. Hij laat letterlijk geen (beeld)middel onbenut, onderzoekt en experimenteert naar hartenlust en behoudt uiteindelijk alleen het goede. Het effect van verwering versterkt de suggestie van tijdloosheid. De overheersende kleurnuances in de kimonoreeks zijn grijstinten en bruinnuances: die kleurschakeringen bezitten een sterke relatie met bodemtinten en zandkleuren. Ze zijn favoriet omdat ze een relatie leggen met verouderingsprocessen en vergankelijkheid. De chemische bewerkingen suggereren oxidatie, verwering en verkleuring en laten zien dat Birza in staat is om te schilderen met materie. Structuur en textuur garanderen een doorleefd karakter. Na voltooiing worden de objecten afgelakt met matte lak, waardoor aantasting door vocht voorkomen wordt. De lak stopt het proces van verzuring omdat atmosferische invloeden worden uitgesloten.

Niet alleen de versieringen van de kimono’s bieden ongekende variatiemogelijkheden, ook de obi’s (sluitbanden) prikkelen de fantasie van de kunstenaar. Hij gebruikt onder meer kwastjes en kralen uit het immense archief van gevonden voorwerpen dat hij in zijn atelier heeft aangelegd. Bedeltjes van (te) kleine Japanse schoentjes, oude munten, koordjes en velglinten, Chinese waaiers, venusschelpen, oude Chinese kranten en knopen in alle soorten en maten zijn terug te vinden in zijn verzameling objets trouvés. Voor de basisconstructie van de kimono-objecten wordt bamboe gebruikt en er wordt, zoals gebruikelijk in nagenoeg alle kunstobjecten van Birza, ook gewerkt met diverse papiersoorten. De gebruikte voorwerpen herinneren niet meer aan hun oude functie maar worden onderdeel van een nieuw geheel. De kimono’s ontlenen hun authentieke karakter aan het vermogen van de kunstenaar om het oude slagvaardig te incorporeren in het nieuwe. Zijn materiekunst slaat een brug tussen Arte Povera uit de jaren ’70 van de vorige eeuw en hedendaagse kunst. Zelfs Facebook wordt effectief ingezet als medium. De artblocks werden dagelijks gedeeld met Facebookvrienden. Zo slaat de kunstenaar voortdurend bruggen tussen oud en nieuw. Vanuit een werkwijze die ruimte biedt aan intuïtieve en associatieve processen, loodst hij het fenomeen van de materiekunst binnen in het domein van actuele kunstbeoefening. Hij reanimeert het verleden, brengt nieuwe contexten en kaders aan en vertaalt de zeggingskracht van de ‘arme kunst’ in Kimono Art die rijk is aan symbolen en betekenissen, referenties, verwijzingen, crossovers en kruisbestuivingen. De taal die in de wereld van de dingen gesproken wordt, is universeel. Birza ontwikkelde een scherp oog voor het onbeduidende en een fijne neus voor het nietige. Met de kunst van het recyclen loopt hij vooruit op het komende tijdperk waarin de urgentie van effectief en origineel hergebruik steeds sterker wordt gevoeld, zowel in Nederland als in internationaal perspectief. Met zijn oprechte belangstelling voor nieuwe mogelijkheden houdt de kunstenaar de vinger aan de pols van de tijdgeest.

WIM VAN DER BEEK

schrijver/kunstrecensent